Glas-in-lood Villa Allegonda / Historisch onderzoek glas-in-lood

GLAS-IN-LOOD RAMEN THEO VAN DOESBURG IN VILLA ALLEGONDA

GLAS-IN-LOOD RAMEN THEO VAN DOESBURG IN VILLA ALLEGONDA ( deel 1)

De glas-in-lood ramen van Theo van Doesburg zijn beroemd en zijn typerend voor de opkomst van de abstracte kunst, dat tot uiting kwam in de oprichting en uitgave van een blad “DE STIJL” waarvan Theo van Doesburg in 1917 medeoprichter was.

In de villa Allegonda, de voorloper van hotel Savoy, in de duinen aan de boulevard in Katwijk aan Zee hebben twee van die beroemde ramen gezeten. De villa Allegonda was in eigendom gekomen van de Rotterdamse zakenman Trouselot. Hij liet het verbouwen door architect J.J.P. Oud naar een ontwerp van Kamerlingh Onnes op de basis van de oude villa van de aannemer de Best die het verhuurd had aan de kunstenaar Morgenstjern Munthe. Theo van Doesburg was toen bevriend met Oud en kreeg in 1917 voor de verbouwing de opdracht van Trouselot om een glas-in-lood raam te ontwerpen.

Het glas-in-lood raam “Compositie II” is een ontwerp dat ontstaan is na abstraheren van een zittend figuur en deze abstracte verwerking met veel wit en zwart en primaire kleuren, rood, geel en blauw, steeds gedraaid te herhalen tot het samenstel van een raam van ongeveer 225 x 75 cm. In de literatuur wordt de werkwijze van van Doesburg vaak vergeleken met de muziek van Bach. Ook Bach hield zich bezig met gevarieerde herhalingen van een hoofdmotief. Deze vergelijking geeft van Doesburg zelf aan in een brief aan zijn vriend Antony Kok. Deze werkwijze van Bach was geen uitgangspunt van van Doesburg maar kwam pas later ter sprake De vroegere ramen en ook de ramen na 1917 hebben vaak een thema dat herhaald werd en later verder verwerkt tot wat ingewikkelder asymmetrische ontwerpen.

Het glas-in-lood raam “Compositie V” was het tweede raam waarvoor hij later in 1917 of vroeg 1918 opdracht kreeg . Over dit raam verder in de nieuwe aflevering van deze serie in januari 2016.

Beide ramen zijn verloren gegaan, waarschijnlijk bij een verbouwing van de villa in 1957 en niemand weet wat er mee gebeurd is. Misschien zijn ze vernietigd en als bouwafval afgevoerd, maar misschien zijn ze verdaagd in de kelder of op zolder van de aannemer die er nu geen weet meer van heeft. Of ze zijn verwerkt in andere glas-in-lood ramen of Katwijkse bovenlichten of andere ramen. Misschien is er in Katwijk nog iemand die weet wat er mee is gebeurd ?????

Van Doesburg was niet alleen een glas-in-lood kunstenaar maar ook kunstschilder en daarnaast ook dichter, schrijver, fotograaf, typograaf, interieurontwerper en architect. Hij was op alle gebied autodidact.

Van Doesburg is eigenlijk zijn pseudoniem. Hij is geboren als Christiaan Emiel Marie Küpper in 1883 in Utrecht als 7e en laatste kind. Zijn vader was fotograaf en ging in 1884 failliet en vertrok naar Duitsland met achterlating van vrouw en kinderen. Zijn vrouw Henriëtta Margadant vertrok daarna naar Amsterdam en ging inwonen bij de horlogemaker Theodoris Doesburg waarmee zij in1893 in het huwelijk trad.

Meer over van Doesburg in de volgende aflevering van deze serie in januari 2016.

GLAS-IN-LOOD RAMEN THEO VAN DOESBURG IN VILLA ALLEGONDA (deel 2 )

Het glas-in-lood raam “Compositie V” was het tweede raam waarvoor van Doesburg laat in 1917 of vroeg 1918 opdracht kreeg. Dit raam heeft nog steeds een motief ten grondslag maar werd steeds gewijzigd en niet symmetrisch herhaald. Welk motief aan dit raam ten grondslag ligt is niet bekend. Dit raam met een grootte van 197 x 104 cm is net zoals “Compositie II” uitgevoerd door het glas-in-lood atelier “Vennootschap Crabeth” uit Den Haag. Het raam dat in Villa Allegonda heeft gezeten heeft een andere kleurstelling gehad dan het kleurontwerp van het raam dat nu in bezit is van Kunsthaus Zürich. Het loodlijnontwerp dat in bezit is van het Nederlands Architectuurinstituut is wel exact hetzelfde maar heeft een ander formaat. Waarschijnlijk is dat de kleuren van het oorspronkelijke raam primaire en secundaire kleuren bevatte naast wit en zwart. In een brief uit 1923 schrijft van Doesburg dat er twee composities uitgevoerd waren in de architectuur van Kamerlingh Onnes en Oud in de villa Allegonda in Katwijk aan Zee, composities II en V aangebracht in het trappenhuis van de villa.

Een replica van “Compositie V” is in 1956 gemaakt door de glazenier Bogtman uit Haarlem, in opdracht van de Bijenkorf op basis van het kleurontwerp van van Doesburg uit later tijd. De Bijenkorf had het originele ontwerp gekocht van de weduwe Nelly van Doesburg en deze replica laten plaatsen in de Bijenkorf in Rotterdam

Compositie V Bijenkorf ontwerp loodlijnen ( lichtdruk )

Kleurontwerp 1918

Zoals in de vorige aflevering al genoemd was van Doesburg meer als een glas-in-lood ontwerper en maakte hij gebruik van het pseudoniem van Doesburg naar zijn “stief”vader.

Op school was hij een lastige leerling en ging vroeg het huis uit omdat hij tegen de zin van zijn ouders omging met de ook autodidactische dichteres Agnita Feis waarmee hij in 1910 trouwde. In de 1e wereldoorlog tijdens de mobilisatie was hij gelegerd in Tilburg waar hij verliefd werd op Lena Milius en waarmee hij in 1917 trouwde. Vanaf 1920 trok hij veel rond in Europa tussen Parijs en Berlijn en werd verliefd op de pianiste Nelly van Moorsel waarmee hij later trouwde. In die periode maakte hij kennis met de kunststroom DADA en daarin kon hij bij de dadaïsten zijn alternatieve filosofie en teksten meer vormgeven. In 1928 bouwde hij een huis in Meudon bij Parijs en kreeg vanaf 1930 ernstig astma. Zijn toestand verslechterde en hij werd opgenomen in Davos om te kuren en daar overleed hij plotseling in 1931 op 47jarige leeftijd aan een hartstilstand.

In villa Allegonda of later in hotel Savoy is tussen de hal en de bar een glas-in-lood raam geplaatst met als afbeelding een brug over de Rijn. Tot op dit moment is onbekend wie de ontwerper en/of de maker daarvan is. Verder onderzoek zal moet en uitwijzen wanneer en door welke opdrachtgever dit raam geplaatst is. Mocht dit bij iemand bekend zijn laat dit dan aan de schrijver dezes weten.

GLAS-IN-LOOD RAMEN VAN THEO VAN DOESBURG (deel 3 )

In bovenstaand gedeelte wordt gesteld dat de glas-in-lood ramen van Theo van Doesburg tot 1957 in Villa Allegonda hebben gezeten. Maar er kwam een vermeldingswaardige reactie op het eerste deel van de serie Schilderen met Licht in de Katwijksche Post. Mevr. Gineke Schonenberg reageerde met een mail waarin zij vertelt over een gesprek dat ze een aantal jaren geleden met haar schoonvader had. De vader van haar schoonvader had een schildersbedrijf aan de Zuidstraat en op een zondagmorgen kwamen Duitse militairen, die in villa Allegonda verbleven, hem ophalen om nieuwe ruiten in te zetten, die door een ontploffing van een mijn nabij de uitwatering vernietigd waren. Aanvankelijk weigerde hij om dit op zondagmorgen te gaan doen, maar na hardhandig optreden van de soldaten werd hij met het geweer op de borst gedwongen om naar de villa te gaan om nieuw glas in te zetten. Hij was er stellig van overtuigd dat daarbij ook de glas-in-lood ramen vernietigd waren.

In de officiële lijst van de glas-in-lood ramen van Theo van Doesburg wordt aangegeven dat de ramen van Compositie II en Compositie V die in villa Allegonda hebben gezeten verloren zijn gegaan en er geen goede afbeeldingen meer bekend zijn. Alleen van een latere versie van een kleurontwerp van Compositie V zijn de kleuren bekend, maar de eerste versie van Compositie V voor villa Allegonda is anders van kleursamenstelling. Dit is af te leiden van een foto van Villa Allegonda met daarnaast de beide ramen.

Door onderzoek te doen naar het gebruik van de kleuren door van Doesburg heb ik een reconstructie kunnen maken van Compositie II ( zie foto) en ik probeer te achterhalen welke soorten glas hij gebruikt heeft. De kleuren van de eerste versie van Compositie V hebben volgens de vage foto een complexere compositie en ik zoek nog naar een betere kleurenafdruk van de eerste versie van deze Compositie V

RECONSTRUCTIE VAN COMPOSITIE II VANUIT 3 BASISONTWERPEN

Het motief van Compositie II is gebaseerd op een zittend persoon. Dit motief is op drie verschillende manieren verwerkt en die drie verwerkingen zijn weer 180 graden gedraaid en in spiegelbeeld gezet en in Compositie II in 18 vakken samengesteld. De motieven zijn herhaald, gedraaid en gespiegeld zodat steeds hetzelfde motief een compleet andere compositie kan opleveren. In de literatuur wordt van Doesburgs werkwijze vaak vergeleken met de muziek van Bach. Ook Bach hield zich bezig met gevarieerde herhalingen van een hoofdmotief. Aanleiding voor deze vergelijking geeft van Doesburg zelf. In een brief aan zijn vriend Kok, gedateerd 14 juli 1917, schrijft hij: "Wanneer ik eenmaal een motief heb houd ik dit in de verwerking te veel bij elkaar. In de muziek, vooral bij Bach, wordt het motief voortdurend op andere wijze verwerkt".

De gekantelde, gedraaide, gespiegelde vorm van het motief van een zittende figuur is zodanig geplaatst in Compositie II dat in het totaalbeeld het golven van de zee wordt weergegeven. Dit is als geheel juist in villa Allegonda aan de zee een toepasselijk ontwerp geworden.

In veel publicaties wordt foutief Jesse genoemd als architect van de eerste villa die er stond voor villa Allegonda. Maar uit onderzoek van de archieven van de gemeente door comité Allegonda is gebleken dat de villa gebouwd werd door aannemer de Best uit Katwijk en dat hij als eigenaar deze verhuurde aan de kunstenaar Morgenstjerne Munthe die er tot 1909 gewoond heeft en daarna verkocht aan de familie Trouselot.De theehandelaar Trouselot uit Rotterdam heeft op advies van architect Oud toen de opdracht gegeven voor het ontwerpen van de glas-in-lood ramen.

Bij een latere verbouwing is er ook zoals al vermeld is in bovenliggend verhaal een glas-in-lood raam geplaatst tussen de hal en de bar met de titel "Bruggen over de Rijn" Er is nog steeds geen duidelijkheid over de ontwerper en de maker van dit raam ( zie foto) en ik hoop nog op een reactie van iemand die wat meer weet van dit raam en wanneer dit geplaatst is.